In aansluiting met het artikel over dit onderwerp in het vorig Maandblad (2015, nr. 3, pag. 12), trachten we hierbij wat meer inzicht te brengen omtrent het vuilbroedverschijnsel, gezien dan in de tijd en in de ruimte, met de bedoeling de gevoelens van: ‘nooit geweten, totaal onbekend, hulpeloos, machteloos, hopeloos’ te relativeren t.a.v. de collega’s, die voor eerst met deze kwaal geconfronteerd werden.

In tegenstelling tot wat men in een eerste reactie zou kunnen opwerpen is het vuilbroed – het maakt niet uit: Amerikaans of Europees – een bijenkwaal die zo oud is als de straat. Waarschijnlijk is het wel de allereerste bijenziekte die door de mens alsdusdanig werd herkend en beschreven. Reeds meer dan 2000 jaar geleden werden door de Grieken en de Romeinen de symptonen opgetekend van wat wij later het ‘vuilbroed’ zouden gaan noemen.

Tussen 1760 en 1780 spreken een kapelaan Tissin en een zekere Della Rocca van ‘roodvonk’ en ‘lijmkwaal’ bij de bijen; duidelijke verwijzingen naar de roodbruine kleur en de spinnende celinhoud bij zwaar geïnfecteerde larven.

In 1768 publiceert een andere pastoor, Adam Wilhelm Schirach, zijn Geschiedenis van de bijen waarin hij zeer uitvoerig uitweidt over een ziekte van het broed en als mogelijke oorzaak een slechtleggende koningin aanwijst. Hij ontdekt een werkwijze om van de ziekte verlost te geraken: alle volwassen bijen worden van het broed en de raten gescheiden en in een nieuwe behuizing ondergebracht.

Anton Janscha, de officiële bijenteeltleraar aan het hof van Maria-Theresia, keizerin van Oostenrijk en van de Oostenrijkse Nederlanden, gaf in 1772 vrijwel dezelfde aanwijzing om vuilbroedvolken te saneren. Ook hij maakte van het zieke volk een kunstzwerm die hij gedurende drie dagen liet uitvasten. Daarna sloeg hij de bijen in een nieuwe korf en hij gaf ze een nieuwe koningin. Deze werkwijze wordt tot op vandaag de dag met succes toegepast in sommige delen van Duitsland, Denemarken en Zweden.

Jan Dierzon – de Poolse priester die volgens sommige auteurs eveneens de losse ramenbouw zou uitgevonden hebben – maakte in 1880 als eerste het onderscheid tussen ‘ziek, maar geneesbaar open broed’ en ‘ziek en ongeneeslijk gesloten broed’. In het eerst genoemde geval sprak hij van ‘goedaardig vuilbroed’ en in het andere geval noemde hij het ’boosaardig vuilbroed’. In het Duitse taalgebied zijn de benamingen ‘Gutartige Faulbrut’ en ‘Bösartige Faulbrut’ tot op heden in gebruik gebleven.In 1885 wordt voor het eerst het vermoeden geuit dat de ziekteverwekker een bacterie zou kunnen zijn. In 1904 wordt dit vermoeden dan bevestigd door de Amerikaanse wetenschapper G.F. White. Hij onderzoekt op dat ogenblik een uitbraak van vuilbroed in de staat New York, die zo spectaculair is, dat ze al vlug wordt aangeduid als: ‘de ziekte van New York’. Naar aloud gebruik wordt de ziekteverwekkende bacterie van dan af genoemd naar zijn ontdekker: Bacillus larvae White.

Het USDA (United States Departement of Agriculture = het Departement voor de Landbouw in de Verenigde Staten)) geeft in 1920 een extra bulletin uit van ca. 50 blz. waarin alle resultaten van de studies van White over deze ziekteverwekker gepubliceerd worden. Daardoor wordt de benaming van Amerikaans vuilbroed als gemeengoed gevestigd voor deze ziekte.

Op het einde van de vorige eeuw is dan bij een reorganisatie van de nomenclatuur de benaming Paenibacillus larvae aangenomen.

Inmiddels waren Europese wetenschappers erin geslaagd om verschillende ziekteverwekkende bacteries in het vui!lbroed te onderscheiden, zoals Melissococcus plutonius, Bacillus alvei, Achromobacter eurydice, Streptococcus faecalis, e.a.m. Zo is dan het gebruik ontstaan om het vuilbroed, al naar gelang de infecterende bacteries, met Amerikaans of Europees  aan te duiden.

Van alle tijden, op alle plaatsen

Tussen 1908 en 1933 nam de vuilbroedziekte de vorm aan van een echte plaag. Duizenden volken gingen voor de bijl. Uit die tijd stamt de bijnaam van het vuilbroed als ‘de gesel van de imkerij’.

Ook ons land kreeg in die periode een flinke veeg uit de pan en op verzoek van de imkerij kwam in 1937 het eerste KB ter bestrijding van het vuilbroed tot stand.

Precies in die landen waarlangs in de 80-er jaren van vorige eeuw de varroa-invasie was getrokken, noteerde men nadien een verhevigde uitbraak van vuilbroed.

Dat was o.m. het geval in Rusland, Polen, Hongarije, Oostenrijk en Duitsland. In Denemarken en Zweden kijkt men van enkele honderden haarden per jaar niet eens meer op.

Ook in de Verenigde Staten van Amerika en in Canada was de aanwezigheid van vuilbroed zo vanzelfstrekend, dat de bestrijdingsmiddelen er per advertentie in de imkerstijdschriften te koop werden angeboden.

Soms gebeurt het nog dat men bij imkers op het misverstand stoot als zou de benaming van ‘Amerikaans’ en ‘Europees’ vuilbroed verwijzen naar het gebied van herkomst en/of naar het verspreidingsgebied van de kwaal.

Ter opheldering van deze misvatting, drukken we hierbij tweemaal de wereldkaart af met de aanduiding waar respectievelijk het Amerikaans en het Europees vuilbroed voorkwam in 1988. Sindsdien is het aantal betrokken landen, voor zowel de ene als voor de andere kwaal, nog toegenomen.

Het mag dan duidelijk zijn dat deze ziekten aan geen continent gebonden zijn en dat zij zowat overal ter wereld voorkomen.

In oudere bronnen hanteert men benamingen als: stinkbroed, zuurbroed, broedrot, platbroed, grauwbroed, zwartbroed…; zij verwijzen duidelijk naar de uiterlijke verschijningsvormen van de kwaal, maar de officiële term voor de broedziekte die verwekt wordt door de bacteries Paenibacillus larvae en/of Melissococcus plutonius, luidt: vuilbroed, niets meer of niets minder.