Bron: Maandblad van de Vlaamse Imkersbond
Jaargang: 99
Jaar: 2013
Maand: Mei
Auteurs: A. Schotanus

KATALEPSIE

Slechte ervaring

Met het tekenen van een koningin vanuit de vrije hand, zo tussen duim en wijsvinger, hebben we niet de beste ervaringen. Onze ‘menselijke geur’ die we daarbij hadden achtergelaten op de pas uitgelopen moer, leidde er toe dat het volk haar niet meer accepteerde.

Dus schakelden we over op het gebruik van het bekend kokertje-met-netje en stampertje. Dat verliep jarenlang zonder problemen, tot we vorig seizoen geconfronteerd werden met een verschijnsel, dat – althans voor ons – totaal vreemd was.

Complete verrassing

Alsof het een alledaagse routine betrof, hadden we de koningin die we wilden tekenen, met haar borststuk mooi voor een opening in het netje gemanoeuvreerd en haar zachtjes met het stampertje tegen het netje aangedrukt. Nog wat lijm en het genummerd opalithplaatje in de kleur van het jaar aangebracht en klaar was kees. Voorzichtig gaven we haar vervolgens wat meer speelruimte in het kokertje, zodat ze van de ingreep kon bekomen.

Maar de moer gaf geen krimp. Ze lag bewegingsloos tegen de wand van het kokertje aan. Hadden we haardoodgedrukt? Was ze onderkoeld en verstijfd van de kou? We hielden haar enkele minuten in de gesloten handpalm, om haar op te warmen. Het mocht niet baten. Tenslotte legden we de bewusteloze – of de schijnbaar dode koningin – op een toplat van de zesramer waarin ze thuishoorde. Uiterst voorzichtig natuurlijk. Doorheen het plasticfolie keken wij uit naar wat volgen zou. Met een bang hart.

Verrijzenis

Na een korte tijd werd de nog steeds roerloze koningin door werksters omringd. Die waren duidelijk met haar begaan. Ze likten haar en wriemelden om haar heen. Ze stelden blijkbaar alles in het werk om haar terug tot leven te wekken. Na een poosje – misschien slechts enkele minuten – maar het leek wel een eeuwigheid, werden hun bemoeiingen met succesbekroond. De koningin ontwaakte uit haar comateuze toestand. Ze bewoog zich – eerst nog langzaam en onzeker – maar na enkele pasjes vlot en beweeglijk, naar de dichtstbijgelegen raatstraat, waarin ze met haar gevolg verdween.

Oef! dat was een kantje-boordje-affaire! Veertien dagen later: controle van de zesramer. Langzaam, plechtstatig, schreed een koningin, genummerd in de kleur van het jaar, over een mooie plaat gesloten broed. Grote opluchting. Vooral bij de imker. Waarschijnlijk ook wel in het bijenvolk.

Katalepsie

We wilden meer weten omtrent deze wonderbare verrijzenis. Tijdens de ‘stille wintermaanden’ doken we in ons bijenarchief. En jawel hoor, wat ons overkomen was, bleek in de vakliteratuur al vaker beschreven te zijn. Bij de auteurs gespecialiseerd in bijenziekten (zie Bronnen onderaan de tekst), is het fenomeen bekend als katalepsie ofte spierverstijving.

We laten de deskundigen aan het woord:

– A. Borchert (1) beschrijft katalepsie als volgt:

‘Het is een plotseling optredende verstijving en bewusteloosheid die enkele minuten tot een volledig uur kan duren. De oorzaak is ons niet bekend. Zij treedt bij de koningin op, wanneer de imker haar bij het merken tussen duim en wijsvinger vasthoudt. Meestal bekomen de dieren na enige tijd vanzelf …’

– H. Hinz (2) verwijst naar de eiafzet van een koningin in kataleptische toestand. Nadat hij de koningin getekend had, m.b.v. het tekennetje, een druppeltje lijm en een opalithplaatje (zoals wij hadden gedaan), kon hij het volgende waarnemen:

‘De koningin bewoog zich even, alsof ze wou weglopen. Maar dan strekte zij de vleugels zijwaarts en bleef ze op verstijfde poten onbeweeglijk staan, alsof ze geprepareerd was. Ik legde de koningin op haar zij. Zij bleef verstijfd liggen. Ik zette haar op haar poten. Zij bleef verstijfd staan. Toen begon de koningin in haar verstijfde toestand eitjes af te zetten. Dat duurde ca. 10 min. lang. Dan plaatste ik de verstarde koningin in een uitloopkooitje op de vliegplank van een moerloos volk. Het kooitje werd meteen door bijen omringd …’

Later legde Hinz de getekende en nog steeds schijndode koningin op de bodem van de kast van het moerloze volk. Bij controle een week later, stelde hij vast dat de koningin leefde en ijverig cellen belegde. Tot aan het einde van het seizoen hield zij een groot broednest aan. Ook de overwintering verliep zonder problemen.

– K. Böttcher (3) noteert onder het trefwoord katalepsie:

‘Vaak komt het voor, wanneer een imker een leggende moer uit het volk wegneemt, hetzij om haar te tekenen, hetzij om één van haar vleugels te knippen, dat ze plotseling verstijft, als ware ze dood. We noemen dat katalepsie, wat zoveel beduidt als spierverstijving of zenuwschok. Zij hervat echter wel weer, gewoonlijk al na enkele minuten, uitzonderlijk wat later, tot zowat een uur en ze herneemt dan haar legactiviteiten zoals tevoren.’ K.Böttcher beweert dat katalepsie bij ongepaarde moeren niet voorkomt.

– R. Jordan (4) vermoedt dat de oorzaak van katalepsie een mechanische prikkel is die op de zenuwstreng aan de buikzijde van de koningin drukt, speciaal dan wanneer de imker bij het tekenen van de koningin een tekennetje of een vlakke onderlaag gebruikt.

– W. Ritter (5) zegt dat hij het verschijnsel heeft waargenomen, maar dat de oorzaak hem onbekend is.

– K. Weiss (6) is eveneens van mening dat men niet precies weet wat als de oorzaak moet aangeduid worden. Daarbij citeert hij de oude meester en pionier in de moderne bijenteelt, prof. dr. Zander, met de zin:

‘Wanneer we weten en zien hoe vele imkers met koninginnen omspringen, is het niet verwonderlijk dat de arme dieren daarbij in onmacht vallen!’

– Verder zochten we nog bij R.A. Morse (7) en J.P. Faucon (8), maarbij deze auteurs vonden we ofwelgeen verklaring ofwel slechts eenvage verwijzing naar observaties dieal te ver teruggingen in de tijd.

Praktische besluiten

1. Katalepsie, of spierverstijving of schijndood van een koningin kan optreden bij het tekenen of vleugelsnijden. Het verschijnsel is van voorbijgaande aard. Na enige tijd van stijfheid en bewusteloosheid, ontwaakt de koningin en gaat ze verder met haar legactiviteit.

2. Om ter zake minder risico te lopen, kunnen we het tekenen van de koningin uitstellen tot haar eigen broed is uitgelopen. Ze kan dan na haar behandeling opgevangen worden door haar eigen kroost, wat meteen ook het risico van inballen zal beperken.

Bronnen

1- Borchert, A.: ’Die Krankheiten und Schädlingen der Honigbiene’ − Leipzig,1966.

2- Hinz, H.: ‘Jungköniginnen und vegetatieve Nervenstörungen’ – ADIZ8,1974.

3- Böttcher, K.: ‘Krankheiten der Bienen’ – Stuttgart, 1984.

4- Jordan, R.: ‘Vorsicht beim Zeichnen von Biene’ − Bienenvater 80, 1959.

5- Ritter, W.: ‘Bienenkrankheiten’ – Stuttgart, 1994.

6- Weiss, K.: ‘Bienen-Pathologie’ – München, 1984.

7- Morse R.A.: ‘Honey Bee Pest, Predators and Diseases Third Ed.’ – Medina (OH)1997.

8- Faucon, J. P.: ‘Précis de Patholo-gie’ – Paris 1992.