PROPOLIS

1. WAT IS PROPOLIS

Propolis of kithars is een kleverige, harsachtige, roodbruine of groenbruine stof die de bijen verzamelen op de knoppen, bladeren of schors van bepaalde boomsoorten, zoals populier, berk, wilg, kastanje, naaldbomen… Bomen produceren hars rond hun knoppen om ze in de herfst en de winter te beschermen tegen ongunstige weersomstandigheden tegen schimmels en bacteriën.
Propolis is van vitaal belang voor het bijenvolk om te overleven, vooral wegens zijn antiseptische werking tegen bacteriën en schimmels. Propolis wordt dan ook het antibioticum van de bijen genoemd. Bijen verzamelen propolis voor verschillende doeleinden:
• voor het vastkitten van loszittende delen, zoals ramen, dekplankjes…
• om allerlei spleten en openingen (<5 mm) te verkleinen of af te stoppen tegen tocht en koude
• om oneffenheden in de kast glad te maken
• om alle materialen steriel te maken door een bedekkend laagje propolis aan te brengen, zoals op de raten, de kastwanden…
• om gedode indringers (vb. muizen) te mummificeren

Samenstelling
De samenstelling van propolis kan zeer verschillend zijn en is afhankelijk van de streek en het seizoen waarin de propolis verzameld is.
In grote lijnen bevat propolis:
55% harsen,
30% was,
10% etherische oliën,
5% pollen, vitaminen en minerale kliersecreten.

2. BIJEN VERZAMELEN PROPOLIS

In onze klimaatzone wordt de propolis door de bijen verzameld vanaf eind juni. Bij voorkeur doen ze dit op warme dagen tussen 10 en 15.30 uur, wanneer de harsen weker en gemakkelijker van de plantendelen los te maken zijn.
De bijen verzamelen propolis op dezelfde manier als ze stuifmeel halen. Eerst wordt het harsdeeltje met de onderkaken (de mandibelen) losgemaakt. De mandibulaire klieren scheiden stoffen af die als oplosmiddel fungeren en het kleverige goedje handelbaar maken. Daarna wordt het hars met de voorpoten bewerkt. Van de voorpoten wordt het naar de middenpoten gebracht, en ten slotte wordt het in het korfje van de achterpoten gestopt. Dit alles is in minder dan één seconde voltrokken.
Wanneer de haalster terug in de kast is, begeeft ze zich onmiddellijk naar een plaats waar de propolis zal aangewend worden. Hier blijft ze rustig wachten tot andere werksters de lading komen overnemen, om hem op de gewenste plaats aan te brengen. Bij het kitten worden de harsdeeltjes bewerkt met de mandibelen en de voorpoten. Tegelijkertijd worden in het hars ook kleine wasdeeltjes verwerkt.
De hoeveelheid propolisverzamelaarsters in een volk is tamelijk klein, doch relatief constant. De propolisplakkende werksters zijn veel talrijker dan de propolishaalsters. Deze plakkers zijn even oud als de haalsters (twintig dagen en meer). Ze zijn de enige bekende groep oudere bijen die binnenhuisarbeid verrichten.

Een bijenvolk verzamelt van 100 tot 300 gram propolis per jaar, maar dat kan zeer verschillend zijn van volk tot volk. Sommige bijenvolken hebben de neiging om veel te propoliseren, terwijl andere geen of heel weinig kithars verzamelen. Er zijn verscheidene factoren die het propoliseren beïnvloeden:
• het aanwezig zijn van spleten, kleiner dan 5 mm,
• het aanwezig zijn van oneffen oppervlakken,
• de aanwezigheid van natuurlijke bronnen zoals populier, berk, wilde kastanje, den…,
• het ras: Carnicabijen propoliseren minder dan de Caucasisische bij ,
• de klimatologische ritmen van het jaar: propoliseren gebeurt voornamelijk in de nazomer,
• de luchttoevoer in de kolonie wordt geregeld door dichten of openlaten van kieren, vliegopening, holten…

3. OOGSTEN EN BEWAREN VAN PROPOLIS

We kunnen propolis oogsten door afkrabben van dekplankjes, ramen en andere kastdelen. De oogst zal gering zijn en bovendien is de propolis niet zuiver, er zitten houtsplinters en andere vervuilende elementen in. Ook kunnen we textielweefsels (jute), linoleum… gebruiken, maar deze geven eveneens veel reststoffen bij het oogsten.

Beter is speciale roosters op de toplatten leggen. In de handel zijn roosters in inox of in kunststof beschikbaar. We hebben roosters met maasstructuur en roosters met konische openingen. Konisch betekent dat de onderkant van de rooster grotere openingen heeft dan de bovenkant. De rooster wordt gewoon op de toplatten gelegd, met de grootste openingen naar onder. Het is beter om geen dekplanken boven de roosters te leggen. Zo kunnen de bijen naar boven propoliseren.
We kunnen ook propolis oogsten met een gaas (vliegengaas) dat we boven op het bijenvolk met punaises op de bovenranden van de kast vastmaken. Dit is een goedkoop middel en het werkt zeer efficiënt.
Na twee, drie maanden nemen we de roosters of het gaas met propolis weg en stoppen die enkele uren of dagen in de diepvriezer, in een beschermende plastiek zak. Bij lage temperaturen wordt de propolis broos en is hij gemakkelijker uit de rooster of het gaas te verwijderen. We verzamelen de propolis dan op een wit doek op de tafel.
Propolis kunnen we bewaren in donkere luchtdichte flessen op een koele plaats tussen 10 en 12°. Hij verliest weinig van zijn antibacteriële eigenschappen na 1 jaar.

4. GEBRUIK VAN PROPOLIS

Dankzij de aanwezigheid van antibacteriële, antivirale en antifungicide stoffen heeft propolis antibiotische eigenschappen. Veel aandoeningen kunnen met propolis genezen worden of de ziektelast kan er beduidend mee verminderd worden. Propolis wordt onder andere gebruikt tegen schimmels, verkoudheid, griep, hooikoorts, kramp, aandoeningen van de bloedvaten…
We willen er wel de aandacht op vestigen dat propolis geen mirakelmiddel is: bij ernstige aandoeningen is het best een arts te raadplegen. Door gebrek aan grondige klinische studies ontbreken duidelijke richtlijnen aangaande de werking en het gebruik van propolis. Bovendien is propolis van zeer verschillende oorsprong en bijgevolg ook verschillend in samenstelling. We moeten daarom uiterst voorzichtig te zijn om te experimenteren. Bij sommige mensen (1 op 2000) kan ook allergie optreden.

Propolis gaan we niet zuiver gebruiken. We mengen het met andere producten of we lossen het op in aceton, ethanol, methanol of ijsazijn… Voor menselijk gebruik mogen we uitsluitend ethanol gebruiken, alleen dit is veilig en niet giftig. De andere oplosmiddelen kunnen alleen gebruikt voor het vernissen van bijenkasten en meubels.

Propolistinctuur
Voor inwendig gebruik gaan we een propolisoplossing (tinctuur) maken. Hiervoor lossen we 30 gram ruwe propolis op in 100 ml ethylalcohol (70%). Het is dus een oplossing van 30%. Laat dit mengsel enkele dagen staan bij kamertemperatuur. Nu en dan eens roeren of schudden. Gebruik glazen of verlakte potjes (geen metaal).
Daarna filteren met koffiezak of filtreerpapier en in het donker bewaren in een goed gesloten flesje van bruin gekleurd glas.

Propolissiroop
Breng in een bruine glazen bokaal van 1 liter achtereenvolgens volgende grondstoffen. Schudden na elke toevoeging!
• Vloeibare honing: 800 ml
• Warm water: 100 ml
• Citroensap: 40 ml
• Propolistinctuur: 60 ml

Propoliszalf
Om propoliszalf te maken, moeten wij zuivere propolis oplossen in vet. Daarom hebben we propolispoeder nodig. We kneden zuivere propolis tot een rolletje en leggen dit enkele uren in de diepvries. Met een vijzel kunnen we nu de harde propolis fijnstampen of raspen met een fijne rasp.
We nemen nu 20 g propolispoeder en 100 g vet (boter, reuzel, vaseline). Doe al de vetsoorten in een kommetje en zet die in een grotere kom met kokend water. Laat de vetten smelten, roer ze goed door elkaar en voeg er het propolispoeder aan toe.

Uittreksel uit “Bijenhouden in de 21ste eeuw” door Dirk Desmadryl